Zwolnienie lekarskie to czas, w którym powinniśmy skupić się na rekonwalescencji i poprawie stanu zdrowia. Niestety, coraz częściej okazuje się, że niektórzy wykorzystują ten czas w sposób budzący wątpliwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz pracodawców. Naturalnie, zdarzają się też wyjątkowe sytuacje, które planowaliśmy od dłuższego czasu np. zagraniczny urlop czy własny ślub, a które przypadają w okresie przedłużającej się choroby czy rekonwalescencji. Korzystanie jednak ze zwolnienia lekarskiego w inny sposób niż powrót do zdrowia w zaciszu domowym (nie, nie mówimy tu o wykonywaniu remontu czy prac ogródkowo/balkonowych) nie musi oznaczać nieprawidłowego wykorzystania zwolnienia lekarskiego. Tym samym pracodawcy powinni mieć na uwadze, że podjęte wobec pracownika działania – na podstawie decyzji ZUS o cofnięciu zasiłku chorobowego – mogą okazać się przedwczesne i nie zawsze będą słuszne.
Zacznijmy od podstaw
Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.
Co więcej, utrata prawa do zasiłku może nie być jedyną konsekwencją. Mając na uwadze decyzję wydaną przez ZUS, pracodawcy nierzadko rozwiązują z pracownikami łączącą ich umowę o pracę.
W odniesieniu do przesłanki wykorzystania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego celem, to w orzecznictwie wskazuje się, że zostaje ona wypełniona, gdy ubezpieczony wykonuje czynności mogące przedłużyć okres niezdolności do pracy. Celem istnienia zasiłku chorobowego jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej (co przesądził ustawodawca), jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję.
Oto kilka przykładów wyroków sądowych z ostatnich lat, które pokazują, że sposób wykorzystania zwolnienia lekarskiego, choć u wielu budziłby wątpliwości, może być prawidłowy.
Podstawa zwolnienia lekarskiego: rwa kulszowa i choroba zwyrodnieniowa
Ubezpieczona przebywała na zwolnieniu lekarskim w związku z bólem kręgosłupa i zdiagnozowaną rwą kulszową oraz chorobą zwyrodnieniową. W trakcie zwolnienia lekarskiego, z uwagi na stan zdrowia, ubezpieczona podjęła decyzję o zwarciu związku małżeńskiego. „W związku z przypadającą na okres choroby datą ślubu, ubezpieczona zaczęła rozważać czy można pogodzić uroczystość ślubną z rygorami zwolnienia lekarskiego. Ustaliła, że Sąd Najwyższy w jednym ze swoich orzeczeń wskazał, że udział pracownika we własnym ślubie w czasie zwolnienia lekarskiego zawierającego adnotację „chory może chodzić”, nie koliduje z obowiązkami pracowniczymi i nie może stanowić podstawy do rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 k.p.”.
Z drugiej strony warto wskazać, że „za zachowania niezgodne z celem zwolnienia w orzecznictwie uznano m.in.: nadużywanie alkoholu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 lipca 1991 r., III AUr 144/91), wzięcie udziału w imprezie towarzyskiej czy rozrywkowej (wyrok Sądu Najwyższego z 21.01.1999 r., I PKN 553/98, OSNP 2000, nr 5, poz. 185), udział w wycieczce zagranicznej – pielgrzymce (wyrok Sądu Najwyższego z 21.10.1999 r., I PKN 308/99, OSNP 2001, nr 5, poz. 154).
W wyroku z 2.04.1998 r., I PKN 14/98, Sąd Najwyższy wskazał jednak, że udział pracownika we własnym ślubie w czasie zwolnienia lekarskiego zawierającego adnotację „chory może chodzić”, nie koliduje z obowiązkami pracowniczymi i nie może być uznany za ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych w rozumieniu art. 52 § 1 pkt 1 k.p.
Nie bacząc na powyższe, ZUS na podstawie sporządzonej notatki służbowej przez jedną ze współpracownic ubezpieczonej (zastępcy naczelnika), zgodnie z którą ubezpieczona pojawiła się w pracy powiadamiając swoje najbliższe współpracownice o ślubie i zostawiając kilka butelek alkoholu z prośbą o wypicie za jej zdrowie, zakwestionował prawidłowość wykorzystania zwolnienia lekarskiego.
W ocenie sądu, ubezpieczona nie wykorzystała zwolnienia niezgodnie z jego celem ani nie przyczyniła się do pogorszenia swojego stanu zdrowia. Podobnie było w niniejszej sprawie – na zwolnieniu lekarskim ubezpieczonej lekarz wskazał, że ubezpieczona „może chodzić”. Uroczystość ślubna w urzędzie stanu cywilnego trwała około 30 minut, a więc nie wiązała się ze znaczącym wysiłkiem (nawet przy założeniu, że ubezpieczona i jej przyszły mąż przez chwilę na nią oczekiwali). Co więcej pozostała część uroczystości odbyła się w mieszkaniu ubezpieczonej i poległa na obiedzie dla najbliższej rodziny, łącznie dla około 10 osób. trwało około 3-4 godzin. Nic nie wskazywało zatem, na to, aby w jego czasie ubezpieczona zachowywała się w sposób, który pozostawałby w sprzeczności z celami zwolnienia lekarskiego, np. tańczyła czy piła alkohol.
Podstawa zwolnienia lekarskiego: schorzenie kręgosłupa i inne sprawy ortopedyczne
Ubezpieczona przebywała na zwolnieniu lekarskim z uwagi na schorzenie kręgosłupa. Zbliżające się święta wielkanocne skłoniły ją do uczestniczenia w obrządkach poprzez pomoc w świetlicy podczas przygotowania palm i stroików wielkanocnych oraz niesienia krzyża w procesji. Pracodawca powiadomił ZUS o podjętych przez ubezpieczoną czynnościach, przedkładając pełną dokumentację zdjęciową. Zgodnie ze stanowiskiem zarówno lekarza, jaki i sądu ubezpieczona „nie naruszyła wskazań lekarskich, przeciwnie, ubezpieczona miała zalecaną umiarkowaną aktywność, a oceniane czynności miały takich charakter. Niesienie symbolicznego krzyża wraz z kilkoma osobami na krótkich dystansach, tożsamo jak przygotowanie stroika świątecznego (…) nie wpłynęło na pogorszenie stanu zdrowia ubezpieczonej”.
Jak już wcześnie wskazano spotkanie rodzinne może mieć pozytywny wpływ na proces leczenia i nie stanowi naruszenia art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. W ocenie Sądu tożsamy, pozytywny wpływ, ma udział w obrzędach czy podejmowanie czynności związanych z wyznawaną wiarą, o ile mają one charakter symboliczny i nie wpływają na stan zdrowia uczestnika, a takich charakter miał udział w obrzędach wielkanocnych. Nie ma różnicy terapeutycznej pomiędzy spotkaniem w godnie rodzinnym, a spotkaniem w gronie towarzyskim czy wspólnoty religijnej, zwłaszcza dla osoby, dla której obrzędy religijne są istotne, jak w przypadku ubezpieczonej (Wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu Społecznych z dnia 26 sierpnia 2022 r., sygn. akt IV U 211/22).
Podstawa zwolnienia lekarskiego: inne sprawy ortopedyczne
Nieco inne zakończenie sprawy miało miejsce w przypadku Pana Wędkarza. Pracownik podczas zwolnienia lekarskiego wydanego w celu rekonwalescencji po przebytym zabiegu ortopedycznym ręki, uczestniczył w zawodach wędkarskich. Po zakwestionowaniu wykorzystania zwolnienia lekarskiego zgodnie z celem, sprawa trafiła do sądu. Biegły ortopeda w swojej opinii wskazał, że analiza dokumentacji medycznej i badanie odwołującego się pozwalają stwierdzić, że pracownik podczas zawodów był niezdolny do pracy i nie odzyskał wcześniej zdolności do pracy. Biegły w sposób jednoznaczny wypowiedział się, że udział pracownika w zawodach mógł mieć negatywny wpływ na jego zdrowie i spowodować wydłużenie okresu niezdolności do pracy, a to ze względu ona przeciążenie lewego nadgarstka. Niestety gwoździem do trumny okazało się ogłoszenie internetowe zwycięzców nagród. W komunikacie zamieszczono informację o przebiegu zawodów, czasie ich trwania i zwycięzcach w kategorii największej ilości kilogramów złowionych przez pracowników-uczestników zawodów. Niezdolny do pracy pracownik został wskazany jako osoba, który zajęła 3 miejsce w tych zawodach.
Ubezpieczony twierdził natomiast, że:
- po pierwsze – nie brał udziału w zawodach, a nagrodę otrzymał za organizowanie tych zawodów od wielu lat.
- po drugie – nawet gdyby w nich brał udział to i tak jest praworęczny, a zabieg miał na lewej ręce wiec zawodowy nie miały wpływu na przebieg jego leczenia.
Pytanie od autorki do doświadczonych wędkarzy: czy sprzęt wędkarski obsługuje się jedną ręką?
Sąd naturalnie nie dał wiary twierdzeniom pracownika i uznał wykorzystanie zwolnienia niezgodnie z jego celem „poprzez podejmowanie działań, których chory powinien unikać, nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, a także wykorzystywanie tego zwolnienia dla innych celów niż leczenie” (Wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi-Północ w Warszawie z dnia 12 stycznia 2024 r., sygn. akt VI P 177/21)
Podstawa zwolnienia lekarskiego: ciąża
Ubezpieczona zatrudniona była jako przedstawiciel handlowy. W zakresie jej obowiązków było wielogodzinne kierowanie samochodu ubezpieczonego. Dodatkowo wysoka dyspozycyjność oraz stres towarzyszący tej pracy, uzasadniały orzeczenie niezdolności do pracy w okresie ciąży. Mając na uwadze powyższe, choć ciąża przebiegała prawidłowo, ubezpieczona otrzymała zwolnienie lekarskie, podczas którego zdecydowała się na wakacje zagraniczne. O podróży ubezpieczonej Zakład Ubezpieczeń Społecznych został poinformowany przez płatnika składek, który zawnioskował o dokonanie kontroli wykorzystywania zwolnienia lekarskiego zgodnie z jego celem.
Wbrew opinii lekarza orzecznika ZUS, zarówno lekarz prowadzący ciążę ubezpieczeniowej, a także biegły sądowy wskazywali na to, iż odbycie podróży lotniczej i wyjazd wakacyjny nie stanowią żadnego zagrożenia dla ciąży odwołującej. Jednocześnie warto podkreślić, że ani ZUS, ani też żaden z opiniujących w niniejszej sprawie biegłych, nie stwierdzili, aby ubezpieczonej zostało wystawione zwolnienie lekarskie, mimo, że była zdolna do pracy. Sąd Rejonowy uznał, że cel zwolnienia lekarskiego udzielonego ubezpieczonej nie został w tym przypadku naruszony (wyrok Sądu Okręgowego w Bydgoszczy VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 sierpnia 2022 r., sygn. akt VI Ua 68/21)
Podstawa zwolnienia lekarskiego: zły stan zdrowia psychicznego
Temat zdrowia psychicznego jest tematem poważnym i nie należy z niego żartować. Zgodnie z informacjami podanymi przez WHO, około 280 milionów ludzi na świecie ma depresję. Szacuje się, że 3,8% populacji doświadcza depresji, w tym 5% dorosłych (4% wśród mężczyzn i 6% wśród kobiet) oraz 5,7% dorosłych w wieku powyżej 60 lat [1]. W Polsce coraz większy odsetek zwolnień lekarskich powodowany jest złym stanem zdrowia psychicznego. `Podobnie jak w innych przyczynach zwolnień lekarskich, wiele z nich negowane jest zarówno przez pracodawców, jaki i przez ZUS. Zwolnienia te z reguły są „chodzone”, a wiele zachowań i podejmowanych aktywności – w większości przypadków negowane również przez sądy – w tym przypadku odgrywa kluczową rolę powrotu do zdrowia.
I tak na przykład przebywający na zasiłku chorobowym z uwagi na nasilenie problemów natury psychiatrycznej (po uprzednim zwolnieniu w związku ze schorzeniami kręgosłupa, które wcześniej spowodowały jego absencję w pracy) zdaniem ZUS nie wykorzystał zwolnienia lekarskiego nieprawidłowo biorąc czynny udział w koncercie swojego zespołu. Zgodnie ze stanowiskiem sądu, granie na gitarze (solo, jak i w zespole) było w zasadzie jedną z form realizacji przez ubezpieczonego szeroko rozumianej terapii zaleconą przez lekarza psychiatrę. Ponadto z opinii biegłych jasno wynikało, że koncertowanie przez ubezpieczonego nie wpłynęło negatywnie na jego proces zdrowienia (wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu, z dnia 29 sierpnia 2023 r., sygn. akt IV U 55/23).
W innym przypadku (może nieco innym niż powyższy, bo ubezpieczony nie pozostawał w stosunku pracy, jednak równie ciekawym), sąd doszedł do przekonania, że ubezpieczony w sposób należyty korzystał ze zwolnienia lekarskiego, podejmując czynności w postaci udziału w projekcie wspierającym młode osoby w podniesieniu kompetencji w zakresie zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. Zdaniem sądu nie przyczyniły się one do pogorszenia stanu zdrowia ubezpieczonego i przedłużenia procesu leczenia, a wręcz przeciwnie były elementem skutecznego procesu leczenia. Ubezpieczony ze zwolnienia lekarskiego korzystał z uwagi na stan zdrowia psychicznego. Z problemami tej natury ubezpieczony zmagał się od wielu lat, stosując różne metody leczenia. Udział w projekcie wpisywał się w zalecenia lekarza prowadzącego, mając na celu zwiększenie aktywności ubezpieczonego, ale w sposób pozbawiony presji i umożliwić mu powrót do takiego stanu zdrowia psychicznego, w którym będzie mógł powrócić na rynek pracy (wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu z dnia 4 lipca 2023 r., sygn. akt IV U 91/23).
W zakresie zwolnień lekarskich, których postawą jest stan zdrowia psychicznego, należy mieć na uwadze, że choroby zdrowia psychicznego, z uwagi na swoją specyfikę, odbiegają w sposobie leczenia od chorób dotykających inne układy organizmu. Stosuje się często odmienne terapie czy niestandardowe zalecenia, jednakże ich stałym celem jest powrót pacjenta do zdrowia bądź, jak w przypadku ubezpieczonego, który choruje przewlekle, uzyskanie poprawy stanu zdrowia na poziomie umożliwiającym powrót do społeczeństwa i na rynek pracy (stanowisko sądu w w/w wyroku). Powstaje natomiast pytanie. gdzie jest granica stosowania niestandardowych zaleceń i czy w ogóle taka istnieje? Czy jedynym wyjściem pracodawcy jest przyjęcie biernej postawy „przeczekującej” często kilkumiesięczny okres nieobecności pracownika po kolejnym kilkumiesięcznym okresie nieobecności? Problematyka stanu psychicznego pracowników podczas zatrudnienia jest niebagatelnym wyzwaniem dla rynku pracy w świecie HR21st.
1. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/depression za Instytut Wskaźników i Oceny Zdrowia. Globalna wymiana danych zdrowotnych (GHDx). https://vizhub.healthdata.org/gbd-results/ (Dostęp 4 marca 2023).
