Firmy rodzinne odgrywają kluczową rolę w polskiej gospodarce, dlatego proces sukcesji staje się tematem o rosnącym znaczeniu dla przedsiębiorców. Szczególna uwaga jest mu poświęcana w kontekście polskich firm powstałych w latach 90., których założyciele obecnie zaczynają osiągać wiek emerytalny. W naturalny sposób skłania ich to do podejmowania działań mających na celu zapewnienie ciągłości prowadzonej działalności.
Sukcesja to proces umożliwiający płynne przekazanie zarządzania firmą, co gwarantuje jej stabilność i trwałość na rynku. Jest to jeden z kluczowych elementów planowania strategicznego, pozwalający na zachowanie wartości przedsiębiorstwa, jego pozycji rynkowej oraz trwałości relacji z kontrahentami. Odpowiednio przeprowadzona sukcesja przyczynia się również do utrzymania płynności finansowej oraz porządku organizacyjnego, które są niezbędne dla długofalowego funkcjonowania firmy.
Firmy rodzinne często mierzą się z odmiennymi wizjami przyszłości oraz różnym poziomem zaangażowania ich członków. Takie różnice mogą prowadzić do napięć i konfliktów, które stają się poważnym wyzwaniem zarówno dla rodzin, jak i ich przedsiębiorstw. Różnice pokoleniowe, które ujawniają się w procesie sukcesji, choć potencjalnie mogą przynieść nowe szanse rozwoju, równie często powodują trudności. Młodsze pokolenie, mające inne podejście do prowadzenia biznesu czy różne priorytety, może nie podzielać wartości wyznawanych przez założycieli, co bywa źródłem konfliktów i utrudnia współpracę. Założyciele firm rodzinnych nierzadko wyrażają obawy o stabilność przedsiębiorstwa w okresie zmian pokoleniowych. Ryzyko utraty klientów, partnerów biznesowych czy kluczowych pracowników, którzy mogą odczuwać niepewność co do przyszłości firmy, jest realnym wyzwaniem.
Dlatego proces sukcesji powinien być zaplanowany i przeprowadzony tak, aby minimalizować te zagrożenia, zapewniając ciągłość działalności. Każda firma wymaga unikalnej strategii sukcesji, dostosowanej do swojej specyfiki, struktury własnościowej oraz celów długoterminowych. Eksperci podkreślają, że nie istnieje jedno uniwersalne rozwiązanie – strategia sukcesji powinna być szyta na miarę potrzeb danego przedsiębiorstwa [1].
Najczęściej sukcesję utożsamia się z przekazaniem firmy dzieciom, co jest najbardziej pożądanym scenariuszem przez założycieli. Jednak nie zawsze dzieci wykazują chęć kontynuowania działalności rodzinnej lub posiadają odpowiednie kompetencje. Warto pamiętać, że „gen przedsiębiorczości” nie jest dziedziczony automatycznie (choć oczywiście można go rozwijać).
Gdy sukcesja pokoleniowa nie jest możliwa, istnieją alternatywne modele sukcesji, które pozwalają na dalsze funkcjonowanie firmy bez udziału rodziny. Mianowicie (za raportem „Siła Firm Rodzinnych” opublikowanym na łamach Wprost [2]):
1. Zaangażowanie profesjonalnego menedżera
Firma rodzinna może zdecydować się na zatrudnienie profesjonalnego menedżera spoza rodziny jako dyrektora zarządzającego (CEO), jednocześnie zachowując własność i nadzór nad firmą w rodzinnych rękach. To pozwala na zapewnienie profesjonalnego zarządzania i dalszy rozwój firmy, choć trzeba być uważnym na ryzyko potencjalnego konfliktu na linii zarząd-rodzina. Ten model sukcesji zrealizowany został na przykład w przypadku spółki Blachotrapez. Córka założycieli uznała, że przejęcie zarządzania tak dużym przedsiębiorstwem jest zbyt skomplikowane, aby mogła to realizować samodzielnie. Rodzina zdecydowała się zatrudnić zewnętrznego menedżera, który w sprawny sposób zarządza od lat rodzinną spółką.
2. Fundacja rodzinna
W celu zabezpieczenia majątku firmy i zapewnienia długoterminowej ochrony jej interesów, właściciele mogą zdecydować się na przekazanie firmy fundacji rodzinnej. Tego rodzaju struktury umożliwiają zarządzanie majątkiem firmy w określonych ramach prawnych i zgodnie z przyjętymi zasadami, przy jednoczesnym ograniczeniu wpływu zewnętrznych czynników. Medialnym przykładem takiej sukcesji jest decyzja Zygmunta Solorza, który założył fundację rodzinną w Liechtensteinie, która kontroluje m.in. Grupę Polsat. Od maja 2023 roku fundacje rodzinne można już rejestrować w Polsce, o czym szerzej w tym artykule.
3. Sukcesja w gronie wspólników
W sytuacji, gdy biznes prowadzony jest przez kilku wspólników i każdy z nich jest zaangażowany w jego prowadzenie, ciekawym modelem jest także sukcesja w gronie wspólników. Jest to rozwiązanie, w którym odejście jednego z nich (choroba, emerytura, śmierć) oznacza, że udziały przejmowane są przez pozostałych wspólników lub przez spółkę w celu ich umorzenia. Taki scenariusz gwarantuje pozostałym właścicielom przewidywalność co do składu wspólników oraz zachowanie pełnej kontroli nad biznesem. Rodzina wspólnika, na okoliczność jego przedwczesnego zgonu, chroniona jest instytucją ekwiwalentu. Nie ma zatem mowy o działaniu, które mogłoby kogokolwiek pokrzywdzić w takiej sytuacji. Jest to rozwiązanie, które implementuje wielu wspólników spółek z sektora małych i średnich firm.
4. Sukcesja menadżerska
Ciekawym rozwiązaniem jest sukcesja menedżerska, która może być realizowana w jednym z dwóch wariantów:
a. Management Buy-Out (MBO)
Pierwszym z nich jest model, w którym istniejący zespół menedżerski firmy wykupuje jej udziały lub przejmuje kontrolę nad działalnością. To rozwiązanie jest korzystne, gdy wewnętrzni liderzy, dobrze znający specyfikę i kulturę firmy, mają chęć i kompetencje, by kontynuować jej działalność. Może ono także zapewnić ciągłość zarządzania i stabilność operacyjną. Przykładem jest transakcja nabycia przez Luisa Amarala spółki Eurocash od swojego pracodawcy – Jeronimo Martins (właściciela sklepów Biedronka).
b. Sukcesja menadżerska – Management Buy-In (MBI)
Alternatywnym rozwiązaniem w ramach sukcesji menedżerskiej jest model, w którym zewnętrzny zespół menedżerski kupuje firmę i przejmuje nad nią kontrolę. Jest to stosowane, gdy firma potrzebuje nowej wizji i umiejętności lub gdy brak jest odpowiednich sukcesorów wewnętrznych. Przykładem tego rozwiązania może być toruńska spółka Gamet produkująca akcesoria meblowe.
5. Pozostawienie firmy w rękach pracowników
Pracownicy stają się właścicielami firmy poprzez stopniowe wykupywanie jej akcji /udziałów. Rozwiązanie to umożliwia właścicielom wyjście z biznesu w sposób stopniowy i jednocześnie korzystny dla pracowników. Rozwiązanie to jest popularne w Stanach Zjednoczonych.
6. Sprzedaż strategiczna
Kolejny model, zwany sprzedażą strategiczną (strategic sale) polega na sprzedaży firmy innemu przedsiębiorstwu lub inwestorowi strategicznemu. Właściciel może zdecydować się na sprzedaż biznesu firmie działającej w tej samej branży, co umożliwia osiągnięcie synergii, zwiększenie zasięgu działalności czy zdobycie przewagi rynkowej. Przykładem takiego działania jest firma rodzinna Kamis, ostatecznie sprzedana dla Mc Cormic inc., światowego lidera rynku przypraw.
7. Przejęcie firmy przez inwestora finansowego
Firma może także zostać przejęta przez inwestora finansowego, na przykład fundusz private equity, który zainwestuje w nią, by zwiększyć jej wartość przed odsprzedaniem. Tego rodzaju sukcesja wiąże się zazwyczaj z okresem dynamicznego rozwoju, jednak nowi inwestorzy często oczekują określonej stopy zwrotu i mogą wprowadzać zmiany w modelu biznesowym firmy. Jest to rozwiązanie, które często wybierają właściciele chcący wyjść z firmy lub częściowo zredukować swoje zaangażowanie. Przykładem takiej sukcesji jest transakcja przeprowadzona przez spadkobierców założyciela firmy Comarch.
8. Fuzja z inną firmą
Firma może zdecydować się na fuzję z inną firmą (merger), co prowadzi do stworzenia nowego podmiotu. Fuzje są szczególnie popularne w sytuacjach, gdy firmy chcą zwiększyć swoją konkurencyjność, poszerzyć ofertę lub zyskać dostęp do nowych rynków. Fuzja może być skutecznym sposobem na kontynuowanie działalności bez udziału pierwotnego założyciela, ale często wymaga kompromisów i przeorganizowania struktury zarządzania. Ilustracją tego modelu może być historia spółki Evoltec, która przejęła większościowy pakiet udziałów w spółce Kabeltech.
9. Sprzedaż inwestorowi zewnętrznemu
Kolejny model sukcesji, bez udziału rodziny, polega na sprzedaży firmy inwestorowi zewnętrznemu (trade sale), który niekoniecznie działa w tej samej branży. Może to być prywatny przedsiębiorca, grupa kapitałowa lub inny podmiot zainteresowany przejęciem firmy z powodu jej potencjału finansowego lub technologicznego. Warto w tym miejscu przywołać historię sklepów Żabka, które zostały sprzedane czeskiemu inwestorowi Penta Investments.
10. Wprowadzenie firmy na giełdę
Jednym z rozwiązań sukcesyjnych jest wprowadzenie firmy na giełdę, umożliwiając sprzedaż akcji publicznie. Dla właścicieli może to być atrakcyjna droga do częściowego lub całkowitego wyjścia z firmy, przy jednoczesnym uzyskaniu kapitału na rozwój. Jednak wprowadzenie firmy na giełdę wiąże się z koniecznością spełnienia szeregu wymogów regulacyjnych oraz utratą częściowej kontroli. Tę drogę wybrał Tomasz Biernacki, założyciel spółki Dino, obecnej już na WIG 20.
Alternatywne modele sukcesji oferują różne podejścia do przekazania firmy i jej dalszego rozwoju, dostosowując się do specyficznych potrzeb właścicieli, struktury firmy oraz otoczenia rynkowego. Wybór odpowiedniego modelu zależy od wizji właścicieli, celów strategicznych i dostępnych zasobów. Często konieczna jest konsultacja z doradcami specjalizującymi się w sukcesji, aby wybrać rozwiązanie najlepiej odpowiadające potrzebom danej firmy i rodziny [3].
[1]https://www.kobietyebiznesu.pl/sukcesja-w-przedsiebiorstwie
[2]https://www.wprost.pl/tygodnik/dodatki-specjalne/11877159
[3]https://biznes.wprost.pl/firmy-i-rynki/
